Exit Poll 2023: निकालाआधीच सत्तेचा अंदाज! कसे केले जातात एक्झिट पोल?

राजस्थान, मध्य प्रदेश, छत्तीसगड, मिझोराम आणि तेलंगणा या पाच राज्यांचे एक्झिट पोल गुरुवारी संध्याकाळी 6.30 वाजता येतील. तेलंगणामध्ये गुरुवारी संध्याकाळी 6 वाजता मतदान संपल्यानंतर अर्ध्या तासानंतर एक्झिट पोलचे निकाल जाहीर होतील.

पाच राज्यांसाठी आज तक-इंडिया टुडेच्या एक्झिट पोलचे निकालही गुरुवारी सायंकाळी साडेसहा वाजल्यापासून येण्यास सुरुवात होणार आहे. एक्झिट पोलमधून निवडणुकीच्या निकालाचे स्पष्ट चित्र समोर येईल. मात्र, काही वेळा एक्झिट पोलही चुकीचे ठरतात.

एक्झिट पोल कसे घेतले जातात?

एक्झिट पोलमध्ये सर्वेक्षण केले जाते. यामध्ये मतदारांना अनेक प्रश्न विचारले जातात. त्यांनी कोणाला मतदान केले, असे विचारले जाते. हे सर्वेक्षण मतदानाच्या दिवशीच होते. सर्वेक्षण संस्थांचे पथक मतदान केंद्राबाहेर मतदारांना प्रश्न विचारतात. त्याचे विश्लेषण केले जाते आणि त्याच्या आधारे निवडणूक निकालांचा अंदाज लावला जातो. भारतात अनेक एजन्सी एक्झिट पोल घेतात.

निवडणूक सर्वेक्षणाचे तीन प्रकार आहेत

1. प्री पोल : हे सर्वेक्षण निवडणुकीच्या तारखा जाहीर झाल्यानंतर आणि मतदान सुरू होण्यापूर्वी केले जातात. उदाहरणार्थ, 9 ऑक्टोबर रोजी पाच राज्यांच्या निवडणुकांच्या तारखा जाहीर झाल्या. जर मध्य प्रदेशात 17 नोव्हेंबरला मतदान झाले असेल, तर मतदानपूर्व सर्वेक्षण 9 ऑक्टोबरनंतर आणि 17 नोव्हेंबरपूर्वी झालेले असेल.

हेही वाचा >> ‘अरे कशा करता?’, अजित पवार संजय राऊत, रामदास कदमांवर कडाडले

2. एक्झिट पोल: हे सर्वेक्षण मतदानाच्या दिवशीच केले जाते. यामध्ये मतदारांच्या मनात काय आहे, हे शोधण्याचा प्रयत्न असतो. छत्तीसगडमध्ये दोन टप्प्यात निवडणुका होत आहेत. अशा स्थितीत प्रत्येक टप्प्यासाठी मतदानाच्या दिवशीच हे सर्वेक्षण केले जाते. हे मतदान केंद्राबाहेर केले जाते आणि मतदान केल्यानंतर बाहेर पडणाऱ्या लोकांना प्रश्न विचारले जातात.

3. पोस्ट पोल: हे सर्वेक्षण मतदान संपल्यानंतर केले जाते. 30 नोव्हेंबरला मतदान संपणार आहे. आता मतदानोत्तर सर्वेक्षण एक-दोन दिवसांनी सुरू होईल. यामध्ये सहसा कोणत्या प्रकारच्या मतदाराने कोणत्या पक्षाला मतदान केले हे जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला जातो.

एक्झिट पोलबाबत मार्गदर्शक तत्त्वे काय आहेत?

– भारतात पहिल्यांदा 1998 मध्ये एक्झिट पोलबाबत मार्गदर्शक तत्त्वे जारी करण्यात आली. कलम ३२४ अन्वये निवडणूक आयोगाने 14 फेब्रुवारी 1998 रोजी सायंकाळी 5 ते 7 मार्च 1998 या कालावधीत टीव्ही आणि वर्तमानपत्रांवर एक्झिट पोल आणि ओपिनियन पोलचे निकाल प्रकाशित करण्यास किंवा दाखवण्यास बंदी घातली होती. 1998 च्या सार्वत्रिक निवडणुकीचा पहिला टप्पा 16 फेब्रुवारीला आणि शेवटचा टप्पा 7 मार्च रोजी पार पडला.

हेही वाचा >> “…या नालायकीस काय म्हणायचे?”, ठाकरेंचा शिंदेंवर पुन्हा वार

– यानंतर निवडणूक आयोग वेळोवेळी एक्झिट पोल आणि ओपिनियन पोलबाबत मार्गदर्शक तत्त्वे जारी करतो. लोकप्रतिनिधी कायदा 1951 नुसार, मतदानाचे सर्व टप्पे पूर्ण होईपर्यंत एक्झिट पोल दाखवता येत नाहीत. मतदानाचा शेवटचा टप्पा संपल्यानंतर अर्ध्या तासाने एक्झिट पोलचे निकाल दाखवता येतील.

– कायद्यानुसार, निवडणूक प्रक्रियेदरम्यान जर कोणी एक्झिट पोल किंवा निवडणुकीशी संबंधित कोणतेही सर्वेक्षण दाखवले किंवा निवडणूक आयोगाच्या मार्गदर्शक तत्त्वांचे उल्लंघन केले, तर त्याला 2 वर्षांपर्यंत कारावास किंवा दंड किंवा दोन्ही शिक्षा होऊ शकतात.

2004 मध्ये एक्झिट पोल ठरले होते चुकीचे

एक्झिट पोलचे निकाल कधी कधी अगदी अचूक ठरतात तर कधी चुकीचेही सिद्ध होतात. 2004 च्या लोकसभा निवडणुकीत एक्झिट पोल आणि निवडणुकीचे निकाल पूर्णपणे विरुद्ध गेले होते.

2004 मध्ये एक्झिट पोलमध्ये भाजप सर्वात मोठा पक्ष बनेल आणि एनडीए सरकार स्थापन करेल असे बोलले जात होते, परंतु जेव्हा निकाल आले तेव्हा एनडीए 200 चा आकडाही पार करू शकला नाही आणि 189 पर्यंत कमी झाला. काँग्रेस सर्वात मोठा पक्ष बनला आणि यूपीए सरकार स्थापन झाले होते.

हेही वाचा >> थेट शिंदेंनाच ललकारलं, कोण आहेत बाळासाहेबांचे कडवट शिवसैनिक दत्ता दळवी?

2009 च्या लोकसभा निवडणुकीतही एनडीए आणि यूपीए यांच्यात चुरशीची लढत होणार असल्याचे बोलले जात होते. पण जेव्हा निकाल आले तेव्हा यूपीएने 262 जागा जिंकल्या आणि एनडीएने 159 जागा जिंकल्या.

2014 आणि 2019 च्या सार्वत्रिक निवडणुकांचे एक्झिट पोल खरे ठरले. दोन्ही वेळा एक्झिट पोलमध्ये भाजपच्या विजयाचा अंदाज वर्तवण्यात आला होता आणि निकाल तेच राहिले. 2014 मध्ये भाजपने 282 तर 2019 मध्ये 303 जागा जिंकल्या होत्या.

भारतातील निवडणूक सर्वेक्षणाचा इतिहास काय आहे?

भारतातील निवडणूक सर्वेक्षण आणि एक्झिट पोलची सुरुवात 1980 च्या दशकापासून मानली जाते. त्यानंतर चार्टर्ड अकाउंटंट बनलेले पत्रकार प्रणय रॉय यांनी मतदारांचा मूड जाणून घेण्यासाठी ओपिनियन पोल घेतला होता. सुरुवातीच्या काळात मासिकांमध्ये एक्झिट पोल प्रसिद्ध झाले होते.

1996 ची लोकसभा निवडणूक एक्झिट पोलच्या दृष्टिकोनातून खूप महत्त्वाची होती. त्यावेळी दूरदर्शनवर एक्झिट पोल दाखवण्यात आले होते. एक्झिट पोलचे निकाल टीव्हीवर दाखवण्याची ही पहिलीच वेळ होती. सेंटर फॉर द स्टडी ऑफ डेव्हलपिंग सोसायटीज (CSDS) या संस्थेने हे सर्वेक्षण केले होते.

त्या निवडणुकीत, CSDS ने त्यांच्या एक्झिट पोलमध्ये खंडित जनादेशाचा अंदाज वर्तवला होता. तसेच घडले. भाजप सर्वात मोठा पक्ष म्हणून समोर आला होता, पण बहुमतापासून दूर होता. अटलबिहारी वाजपेयी पंतप्रधान झाले, पण बहुमत नसल्यामुळे त्यांना 13 दिवसांत राजीनामा द्यावा लागला होता.