रामचरित मानस खंड-1: जेव्हा राजा दशरथाच्या घरी झालेला रामाचा जन्म

राजाने सर्वांना उदारपणे दान दिले. शहरातील सर्व रस्त्यांवर मधोमध कस्तुरी, चंदन, कुंकू यांचा अक्षरश: चिखल झाला होता. प्रत्येक घराघरात शुभ अभिनंदनाची गाणी वाजू लागली, कारण मूळ सौंदर्याचा देव प्रकट झाला होता. शहरातील स्त्री-पुरुषांची गर्दी ठिकठिकाणी मौजमजा करत होती.

कैकेयी आणि सुमित्रा यांनीही सुंदर पुत्रांना जन्म दिला होता. सापांचा राजा सरस्वती आणि शेषजीही त्या सुख, संपत्ती, वेळ आणि समाजाचे वर्णन करू शकत नाहीत. अवधपुरी अशी सुंदर होत चालली होती, जणूकाही रात्र परमेश्वराला भेटायला आली आहे आणि सूर्याला पाहिल्यावर मनातल्या मनात लाजल्यासारखे करत आहे.

राजवाड्यांमधील रत्नांचे समूह जणू तारेच आहेत. राजवाड्यातील कलश हा जणू श्रेष्ठ चंद्रच आहे. राजभवनात अतिशय मृदू आवाजात वेदांचे पठण केले जात आहे, तो काळानुसार पक्ष्यांचा किलबिलाट वाटतो. हा विलक्षणपणा पाहून सूर्यही आपली युक्ती विसरला. तिथे एक महिना गेला म्हणजे महिन्याचा एक दिवस. हे रहस्य कोणालाच माहीत नाही. सूर्य रथासह तेथेच थांबला, मग रात्र कशी असेल. सूर्यदेव भगवान श्रीरामाची स्तुती करत चालले. हा सण पाहून देव, ऋषी आणि नाग आपल्या सौभाग्याचे कौतुक करत आपापल्या घरी गेले. त्या प्रसंगी जो कोणी आला व त्याला जे आवडेल ते राजाने दिले. राजाने त्यांना हत्ती, रथ, घोडे, सोने, गाय, हिरे आणि विविध वस्त्रे देऊन सर्वांचे मन तृप्त केले. चारही राजपुत्र दीर्घायुषी व्हावेत यासाठी सर्वजण सर्वत्र आशीर्वाद देत होते. असेच काही दिवस गेले. नंतर नामकरणाची वेळ ओळखून राजाने ज्ञानी ऋषी श्री वशिष्ठजींना बोलावले. ऋषींची पूजा केल्यावर राजा म्हणाला- हे ऋषी ! तुमच्या मनात असलेल्या विचारांना नाव द्या. ऋषी म्हणाले – हे राजा ! त्यांची अनेक अनोखी नावे आहेत, तरीही मी माझ्या बुद्धीनुसार ते सांगेन.

जो आनंद सिंधु सुखरासी। सीकर तें त्रैलोक सुपासी।।
सो सुखधाम राम अस नामा। अखिल लोक दायक बिश्रामा।।

जो आनंदाचा सागर आणि सुखाची राशी आहे, ज्याचा एक कण तिन्ही जगाला सुखी करतो, त्याचे नाव (तुमचा ज्येष्ठ पुत्र) ‘राम’ आहे, जो सुखाचा निवास आणि शांती देणारा आहे. सर्व जगाला.. जो जगाला (तुमचा दुसरा मुलगा) सांभाळतो त्याचे नाव ‘भरत’ असेल. ज्याच्या नुसत्या स्मरणाने शत्रूचा नाश होतो त्याला वेदांमध्ये ‘शत्रुघ्न’ हे प्रसिद्ध नाव आहे आणि जो शुभ लक्षणांचा निवासस्थान आहे, श्री रामाचा प्रिय आणि सर्व जगाचा आधार आहे, त्याला गुरु वसिष्ठजींनी ‘लक्ष्मण’ म्हणून नाव दिले. गुरुजींनी मनात विचार करून ही नावे ठेवली आणि म्हणाले, हे राजा ! तुझे चार पुत्र हे वेदांचे सार (वास्तविक देव) आहेत. जे ऋषीमुनींची संपत्ती, भक्तांचे सर्वस्व आणि भगवान शिवाचे जीवन आहेत, (या वेळी तुमच्यावर प्रेमाने) त्यांनी बाललीलेच्या सुखातच सुख मानले आहे. श्री रामचंद्रजींना लहानपणापासूनच आपले परम हितचिंतक म्हणून ओळखून लक्ष्मणजींनी त्यांच्या चरणी प्रेम जोडले. भरत आणि शत्रुघ्न या बंधूंमध्ये स्वामी आणि सेवकासारखे प्रेम निर्माण झाले. गडद आणि गोरा शरीर असलेल्या दोन सुंदर जोडप्यांचे सौंदर्य पाहून, माता तृण खुडतात (जेणेकरून त्यांना नजर लागू नये). चारही पुत्र हे विनय, सौंदर्य आणि सद्गुण यांचे निवासस्थान असले तरी श्री रामचंद्रजी सुखाचा सागर आहेत. त्याच्या हृदयात कृपेचा चंद्र चमकतो. त्यांचे आत्मा ढवळून टाकणारे हास्य त्या (दयाळू चंद्राच्या) किरणांसारखे आहे.