India, भारत, हिंदुस्तान… कुठून आली ही नावं? समजून घ्या संपूर्ण इतिहास

ज्या देशाला आज आपण इंडिया, भारत किंवा हिंदुस्तान या नावाने ओळखतो त्याला काळ आणि वेळेनुसार इतर अनेक नावांनी ओळखलं जायचं. उदाहरणार्थ, अशोकाच्या शिलालेखांमध्ये जंबुद्वीप नावाचा उल्लेख आढळतो. हिंदू धार्मिक ग्रंथांमध्येही जंबुद्वीपचा उल्लेख आहे. तसंच, जंबूद्वीप संपूर्ण खंडाशी संबंधित होता की विशिष्ट देशाशी हे निश्चितपणे सांगता येत नाही. या खंडात काळ्या जांभळांचं प्रमाण भरपूर होतं. कदाचित त्यामुळेच याला जंबुद्वीप म्हटलं गेलं. (भारत आणि भारत) इतरही नावं होती.

Rain Update : राज्यात दोन दिवसात सर्वत्र पाऊस, बळीराजाला मिळणार दिलासा

तिबेटचे लोक याला ग्यागर आणि फाग्युल म्हणत. त्याचवेळी, चीनचे लोक वेगवेगळ्या काळात याला तिआनजू, झुआंडू आणि येंडू या नावांनी ओळखायचे. याशिवाय आर्यांमुळे याला आर्यावर्त हे नाव पडलं. तसंच, येथे राहणार्‍या लोकांकडून सर्वात जास्त वापरले जाणारे नाव, भारत होते.

भारत हे नाव कसं मिळालं?

याबद्दल अनेक वेगवेगळी मतं आहेत. उदाहरणार्थ, सर्वात प्रसिद्ध कथा राजा भरतची आहे. ज्याचा उल्लेख महाभारतातील आदिपर्वमध्ये आढळतो. महर्षी विश्वामित्र आणि अप्सरा मेनका यांना एक मुलगी होती अशी कथा आहे. जिचं नाव शकुंतला होतं. शकुंतला आणि हस्तिनापूरचे महाराज दुष्यंत यांचा गंधर्व विवाह झाला. त्यांना एक मूल होते, भरत, जे नंतर हस्तिनापूरचे महाराजा झाले. याच भरताने प्रदीर्घ काळ मोठ्या भूखंडावर राज्य केले. यामुळेच त्यांच्या नावावर राज्याला भारतवर्ष असं नाव पडलं.

याशिवाय भारत या नावाचा उल्लेख हिंदूंचा सर्वात जुन्या ग्रंथ ऋग्वेदात आढळतो. माहितीनुसार, ऋग्वेदाची रचना ख्रिस्तपूर्व 1500 ते 1200 वर्षे झाली असे मानले जाते. हा हडप्पा संस्कृतीचा अंत आणि वैदिक काळाच्या प्रारंभाचा काळ आहे.

इतिहासकार रणबीर चक्रवर्ती त्यांच्या एक्सप्लोरिंग अर्ली इंडिया या पुस्तकात लिहिलं आहे की, ‘ऋग्वेदात सुमारे 300 कुळांचा उल्लेख आहे. त्यापैकी पुरू, यदु, अनु, द्रुह्यू आणि तुर्वसा हे प्रमुख होते. या व्यतिरिक्त आणखी एक कुळ होते ज्याला भारत म्हटलं जायचं. या कुळातील राजाचे नाव सुदास होते. ऋग्वेदात युद्धाचा उल्लेख आहे. ज्याला दशराज्ञयुद्ध किंवा ‘दहा राजांचे युद्ध’ म्हणून ओळखले जाते. या लढाईचे ठिकाण रावी नदीच्या काठावर होते. युद्धात एका बाजूला राजा सुदास होता आणि दुसऱ्या बाजूला दहा टोळ्या होत्या. राजा सुदास जिंकला. त्यानंतर सिंधू नदीच्या सभोवतालच्या मोठ्या भूभागावर भारत कुळाचा अधिकार प्राप्त झाला. हेच भारत कुळ गंगेच्या तीरापर्यंत पुढे गेले असे मानले जाते. आणि अनेक कुळ त्यात मिसळले. ज्याला पुढे कुरु म्हटलं जाऊ लागलं. कारण भरतवंशी हे सर्वात शक्तिशाली होते. यामुळेच त्यांचं राज्य भारत म्हणून ओळखलं जाऊ लागलं.’

वेदांव्यतिरिक्त अनेक पुराणांमध्येही भारत नावाचा उल्लेख आढळतो. उदाहरणार्थ, विष्णु पुराणातील एक श्लोक आहे.

‘उत्तरं यत्समुद्रास्य हिमाद्रेशैव दक्षिणम् ।
वर्षां तद् भरतं नाम भारती यत्र संततिः ॥’

समुद्राच्या उत्तरेस आणि हिमालयाच्या दक्षिणेस असलेल्या देशाला भारत म्हणतात. या श्लोकाची खास गोष्ट म्हणजे भारत हे नाव सीमारेषेशी जोडलेले दिसते. खरं तर, वैदिक काळात म्हणजे 1500 ते 1000 इसवीसन पूर्व, भारतीय खंडातील सभ्यता सिंधू नदीभोवती केंद्रित होती. वैदिक कालखंडाच्या शेवटच्या काळात लोक गंगेच्या काठाकडे वळले. पुरातत्वशास्त्रज्ञांनी केलेल्या उत्खननात हे अवशेष सापडले आहेत. त्यामुळे या काळात ज्या देशाला भारत असं संबोधलं जातं त्या देशाचा सीमा विस्तार किती होता हे शोधणं फार कठीण आहे.

पुरातत्वशास्त्रज्ञ बीबी लाल या विषयावर लिहितात, “आपण जणू एखाद्या प्राण्याच्या शेपटीकडे पाहून त्याच्या शरीराचा उर्वरित भाग शोधण्याचा प्रयत्न करत आहोत.”

Chhatrapati Shivaji maharaj : अफजल खान वधातील महाराजांची ‘ती’ वाघनखं आता मायभूमीत येणार

भारतानंतर आता उरलेल्या दोन नावांबद्दल बोलायचं झालं तर, हिंदुस्तान आणि इंडिया या दोन नावांचं एकमेकांशी खूप घट्ट नातं आहे. कारण दोन्ही नावांचे मूळ एकच आहे, सिंधू नदीचं नाव. हिंदू हा शब्द सिंधूपासूनच निर्माण झाला आहे.

सिंधू, हिंदू आणि हिंदुस्तान

इ.स.पू 528 वर्षांपूर्वी इराण, ज्याला तेव्हा पर्शिया म्हटलं जात होतं. तिथे डॅरियस नावाच्या राजाची राजवट होती. डॅरियसने लिहिलेल्या काही शिलालेखांमध्ये हिंदू शब्दाचा उल्लेख आहे. या शिलालेखांनुसार डॅरियसने सिंधूच्या पायथ्यापर्यंत आपले राज्य विस्तारले होते. आणि तो या भागाला हिंदू म्हणत. खरं तर, पर्शियन भाषेत S चा उच्चार होत नव्हता. म्हणूनच सिंधू हिंदू झाली. त्याचप्रमाणे इतर काही शब्द देखील बदलले, उदाहरणार्थ, सप्ताह हफ्ता झाला.

मात्र, पर्शियामध्येच ‘हिंदू’ला ‘स्तान’ जोडून हिंदुस्तान करण्यात आलं. ज्याप्रमाणे तुर्कमेनिस्तान, उझबेकिस्तान इत्यादी देशांची नावं तयार झाली. फार पूर्वीपासून हिंदू हा शब्द धार्मिक नव्हे तर भौगोलिक अस्मितेसाठी वापरला जात होता. उत्तरेकडून आलेले मुस्लिम आक्रमक इतर धर्माच्या लोकांना हिंदुस्तानी म्हणू लागले, अशी सर्वसामान्यांची धारणा आहे. सर्वात आधी, उल्लेख केल्याप्रमाणे, हिंदुस्तान हे नाव पर्शियामधून आले. त्यावेळी इस्लामचीही स्थापना झाली नव्हती. दुसरं म्हणजे, ज्या मुस्लिम राजांनी उत्तर भारतावर आक्रमण केले ते इथल्या इतर मुस्लिम राज्यकर्त्यांसाठी हिंदुस्तानी शब्द वापरत राहिले.

उदाहरणार्थ बाबरने बाबरनामात लिहिलं आहे, ‘एक हिंदुस्तानी सरहिंद जवळ आला आणि त्याने मला सांगितले की तो सुलतान इब्राहिम लोदीचा दूत आहे. तसंच खानवा येथे बाबर व राणा संगा यांच्यात लढाई झाली. अनेक मुस्लिम सरदारांनी बाबरची बाजू सोडली. यावर बाबरने लिहिलं की, “हैबत खान संभलला गेला आहे. हिंदुस्तानी साथ सोडून जात आहेत.”

हिंदुस्तान हे नाव मुघलांच्या काळात मोठ्या प्रमाणावर वापरले जात होते, परंतु हा शब्द बहुतेक उत्तर भारतासाठी वापरला जात होता. तर विंध्याचलच्या खाली असलेल्या भागाला दख्खन म्हणत. मग तो अकबर असो वा औरंगजेब प्रत्येकजण स्वतःला हिंदुस्तानचा बादशाह मानत होता. पण त्याच वेळी दख्खन पूर्णपणे आपल्या ताब्यात यावे अशी त्यांची इच्छा होती. हिंदुस्तान या शब्दाचं आणखी एक महत्त्व म्हणजे हिंदू राष्ट्रवादाचे प्रमुख विचारवंत विनायक दामोदर सावरकर हे भारत या नावापेक्षा हिंदुस्तान या नावाला प्राधान्य देत असे.

सावरकरांच्या मते, हिंदू आणि हिंदुस्तान सिंधू नदी आणि सिंधू महासागर यांच्यामध्ये राहणाऱ्या लोकांचे उत्तम वर्णन करतात. सावरकर म्हणतात, ‘सिंधू हे नाव आर्यांनी दिले. पण असे असू शकते की स्थानिक कुळांनी यासारखेच नाव वापरले आणि हेच नाव आर्यांनी वापरले असावे.

Maratha Morcha : जरांगे पाटलांचं शिष्टमंडळ आज मुख्यमंत्र्यांना भेटणार, आज तोडगा निघणार?

इंडिया हे नाव कुठून आलं?

हिंदू हा शब्द पर्शियामध्ये कसा पोहोचला हे आपण पाहिले आहे. पर्शिया आणि ग्रीस यांच्यातील युद्ध इ.स.पू सुमारे 450 वर्षांपूर्वी सुरू झाले. काही काळ पर्शियाने ग्रीसवर राज्य केले. दीडशे वर्षांनंतर अलेक्झांडरच्या काळात ग्रीसने पर्शियावर हल्ला केला. तो सिंधू नदीच्या काठी आला. पर्शियामुळे ग्रीक लोकांना सिंधू नदीच्या पलीकडचा भाग हिंदू म्हणून ओळखला जाऊ लागला. ग्रीक भाषेत H चा उच्चार सायलेंट होता. म्हणूनच हे नाव त्यांच्यासाठी इंड झाले. इथेच इंड, इंडस, इंडिया, इंडिका आणि इंडिया बनले. हेच नाव लॅटिन भाषेतही लोकप्रिय झाले आणि इतर युरोपीय भाषांनीही भारतासाठी इंडियाचा वापर सुरू केला. म्हणजे ग्रीकांनीच भारताला इंडिया असं नाव दिलं. वास्तविक ग्रीक इतिहासकार मेगॅस्थेनिस यांनी इंडिका नावाचे पुस्तकही लिहिले होते. ज्यामध्ये त्यांनी मौर्य साम्राज्याचे कौतुक केले आहे.

याशिवाय ग्रीक इतिहासकार हेरोडोटस यांनीही इंडियाचा उल्लेख केला आहे. खरं तर, हेरोडोटसने मिरचीच्या मसाल्यांच्या गोष्टी लिहिल्या आहेत. उदाहरणार्थ, त्यांनी लिहिले आहे की, भारतात सोने शोधणाऱ्या मुंग्या असायच्या. ज्या कोल्ह्यापेक्षा मोठ्या आकाराच्या असायच्या आणि जमिनीच्या आतून सोने काढायच्या. याशिवाय रोमचे भारताशी व्यापारी संबंध होते. रोमन लेखक प्लिनी यांनी भारताविषयी लिहिले आहे, ‘ही ती जागा आहे जिथे संपूर्ण जगाचे सोने गोळा केले जाते.’

ग्रीस आणि रोम नंतर इंडिया हे नाव आधुनिक युरोपातील लोकांमध्ये कसे लोकप्रिय झाले ते पहा. युरोपातील अनेक व्यापारी कंपन्या भारतात आल्याचे तुमच्या लक्षात आले असेल. मग ती फ्रेंच ईस्ट इंडिया कंपनी असो, किंवा ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी, किंवा डच ईस्ट इंडिया कंपनी. या सर्व नावांमध्ये फक्त इंडियाऐवजी ईस्ट इंडिया असा उल्लेख व्हायचा.

याचं कारण म्हणजे हे सर्व घडलं ते क्रिस्टोफर कोलंबसमुळे. कोलंबसने अमेरिका शोधली पण त्याला इंडिया सापडला असं वाटलं. या कारणास्तव अमेरिकेतील मूळ रहिवाशांना रेड इंडियन म्हणतात. कोलंबस प्रथम कॅरिबियन समुद्रातील एका बेटावर उतरला. त्याला इंडिज असे नाव दिले. पुढे जेव्हा कोलंबसची चूक युरोपीयांच्या लक्षात आली. त्यांनी इंडिजचे नाव बदलून वेस्ट इंडिज केले. आणि अशा प्रकारे भारत, जो फक्त इंडिया असायला हवा होता, तो ईस्ट इंडीज म्हणून ओळखला जाऊ लागला. यानंतर भारतात आलेल्या सर्व व्यापारी कंपन्यांनी इंडिया सोबत ईस्टही लावले.

इंग्रजांच्या काळापर्यंत इंडिया हे नाव अधिकृत नाव म्हणून वापरले जात होते. पण स्वातंत्र्यानंतरही भारताने इंडिया हे संवैधानिक नाव वापरणं सुरूच ठेवलं. या प्रकरणावरून बराच गदारोळ झाला होता. कारण स्वातंत्र्यापूर्वी भारत पाकिस्तानला मिळून इंडिया म्हटलं जायचं. पाकिस्तानने नवे नाव निवडले.भारत हे नाव कुणाला मिळणार नाही, असं जिन्नाला वाटत होतं. पण जेव्हा त्याला कळलं की इंडियाला अजूनही इंडियाच म्हटले जाईल. त्यामुळे तो खूप संतापला. फाळणीच्या आठ आठवड्यांनंतर सप्टेंबर 1947 मध्ये, जिन्नांनी लुई माउंटबॅटन यांना पत्र लिहून आपला आक्षेप व्यक्त केला. भारतात नवीन संविधान बनवण्याची प्रक्रिया चालू होती. त्यामुळे हे प्रकरण माउंटबॅटनच्या अधिकाराबाहेरचे होते. इंडिया हे नाव निवडायचे की नाही हे संविधान सभेवर अवलंबून होते.

Sudhir More : ‘माझ्याशी संबंध ठेव नाहीतर…’; आत्महत्येपूर्वी महिलेचे 56 कॉल, आत्महत्या प्रकरणाला धक्कादायक वळण

भारतीय राज्यघटनेच्या पहिल्याच कलमात या नावाचा उल्लेख करण्यात आला आहे. तिथे लिहिलं आहे की, ‘इंडिया म्हणजे भारत, राज्यांचा संघ असेल.’ हा पहिलाच लेख आहे. पण तुम्हाला हे जाणून आश्चर्य वाटेल की मसुदा सादर होण्याच्या शेवटच्या दोन महिन्यांपूर्वी 17 सप्टेंबर 1949 रोजी ‘संघाचे नाव आणि प्रदेश’ या विषयावर चर्चा झाली.

आणखी एक आश्चर्यकारक गोष्ट म्हणजे मूळ मसुद्यात भारताच्या नावाचा उल्लेख नव्हता. पण नंतर शेवटच्या क्षणी भारत हा शब्द जोडला गेला. त्या दिवशीची बैठक संपायला अर्धा तास बाकी होता आणि नवीन कलम एक मध्ये केलेले बदल त्याच दिवशी स्वीकारले जावेत अशी डॉ. बी.आर आंबेडकर यांची इच्छा होती. परंतु संविधान सभेतील इतर अनेक सदस्यांचे मत होते की या मुद्द्यावर चर्चेसाठी दुसऱ्या दिवशीचा पूर्ण वेळ घेतला पाहिजे.

संविधान सभेत झालेली चर्चा

दुसऱ्या दिवशी बोलणाऱ्यांमध्ये मध्य प्रांतातील सेठ गोविंद दास, कमलापती त्रिपाठी, श्री राम सहाय, संयुक्त प्रांतातील हरगोविंद पंत आणि फॉरवर्ड ब्लॉकचे हरि विष्णू कामत यांचा समावेश होता. कामत यांनी प्रथम बोलण्यास सुरुवात केली. त्यांनी ‘इंडिया जो भारत’ आहे याऐवजी ‘भारत, जो इंग्रजी भाषेत इंडिया आहे’ असा प्रस्ताव मांडला. सेठ गोविंद दास यांचा प्रस्ताव होता, “भारत जो परदेशात इंडिया म्हणून ओळखला जातो”.

या सर्व लोकांनी आदेशात बदल करण्याचा प्रस्ताव मांडला आणि स्वतःचा युक्तिवादही ठेवला. वाद कमी-अधिक प्रमाणात इतिहासाशी संबंधित होते. ज्याची आपण चर्चा केली. पण इंडिया हे नाव काढून टाका असं कोणीही म्हणालं नाही.

बिहारमधील संविधान सभेचे सदस्य मुहम्मद ताहिर यांचे या विषयावरचे विधानही लक्ष देण्यास पात्र आहे. राज्यघटनेचा अंतिम मसुदा मंजूर होण्याच्या दोन दिवस आधी २४ नोव्हेंबरला मुहम्मद ताहीर डॉ. आंबेडकरांवर संतापले. ते म्हणाले, “डॉ. आंबेडकरांना त्यांच्या जन्मस्थानाबद्दल कोणी विचारले तर त्यांना म्हणावे लागेल, “मी इंडियाचा आहे, जो भारत आहे. किती सुंदर उत्तर आहे.” तसंच, या संपूर्ण चर्चेचा परिणाम असा झाला की संविधान सभेत सर्व दुरुस्त्यांवर मतदान झाले. परंतु शेवटी त्या सर्व फेटाळल्या गेल्या. ‘इंडिया हेच भारत आहे’ या स्वरूपात स्वीकारला गेला.