रामचरित मानस खंड-1: जेव्हा राजा दशरथाच्या घरी झालेला रामाचा जन्म

अवधपुरीमध्ये रघुकुल शिरोमणी दशरथ नावाचा राजा होता, त्याचे नाव वेदांमध्ये प्रसिद्ध आहे. ते एक धार्मिक व्यक्ती, सद्गुणांचे भांडार आणि ज्ञानी व्यक्ती होते. धनुष्यबाण धारण करणाऱ्या परमेश्वराप्रती त्याच्या अंतःकरणात भक्ती होती आणि त्यांची बुद्धीही त्याच्यावर केंद्रित होती. कौसल्या इत्यादी त्याच्या आवडत्या राण्या या सर्व धार्मिक आचरणाच्या होत्या. ती अतिशय विनम्र होती आणि तिच्या पतीची आज्ञा पाळत असे. श्रीहरींच्या चरणकमळांवर त्यांचे नितांत प्रेम होते. एकदा राजाला खूप अपराधी वाटले की आपल्याला मुलगा नाही. राजा ताबडतोब गुरूंच्या घरी गेला आणि त्यांच्या चरणी नतमस्तक झाला. राजाने आपले सर्व दु:ख आणि सुख गुरूंना सांगितले. गुरु वशिष्ठजींनी त्यांना अनेक प्रकारे समजावले आणि सांगितले की धीर धर, तुला चार पुत्र होतील, जे तिन्ही लोकांमध्ये प्रसिद्ध होतील आणि भक्तांचे भय दूर करतील. तेव्हा वशिष्ठजींनी शृंगी ऋषींना बोलावून शुभ पुत्र कामष्टीसाठी यज्ञ करण्यास सांगितले. ऋषींनी भक्तिभावाने नैवेद्य दाखविल्यानंतर अग्निदेव हातात खीर घेऊन प्रकटले आणि दशरथाला म्हणाले, हे वसिष्ठ, तू जे काही मनात विचार केले होते, ते सर्व तुझे कार्य सिद्धीस गेले आहे. हे राजा! आता तुम्ही जा आणि तुमच्या आवडीनुसार ही खीर वाटून घ्या. सर्व मंडळींना समजावून सांगून अग्निदेव अदृश्य झाला. राजा परमानंदात मग्न झाला, त्याच्या हृदयात आनंद मावेनासा झाला. त्याच वेळी राजाने आपल्या प्रिय पत्नींना बोलावले. कौसल्या वगैरे सर्व राण्या तेथे आल्या. राजाने त्यातील अर्धा भाग कौसल्येला दिला आणि उरलेल्या अर्ध्याचे दोन भाग केले. राजाने यातील एक भाग कैकेयीला दिला. नंतर उरलेले दोन भाग केले आणि राजाने ते कौसल्या आणि कैकेयी यांच्या हातावर ठेवले, म्हणजेच त्यांची परवानगी घेऊन सुमित्राला दिले. त्यानंतर या सर्व महिला गर्भवती झाल्या. त्याला मोठा आनंद मिळाला. ज्या दिवसापासून श्री हरी गर्भात आला, त्या दिवसापासून सर्व लोक आनंदी राहू लागू. कृपा, नम्रता आणि तेजाने वरदान मिळालेल्या सर्व राण्या राजवाड्यात वावरत होत्या. अशा रीतीने काही काळ आनंदात गेला आणि भगवंताचे दर्शन होणार होते असा प्रसंग आला. योग, आरोही, ग्रह, दिवस आणि तिथी सर्व अनुकूल झाले. सर्व निर्जीव आणि सजीव आनंदाने भरलेले होते कारण श्रीरामाचा जन्म हा आनंदाचा उगम आहे. चैत्राचा पवित्र महिना होता, नवमी तिथी होती. तो शुक्ल पक्ष आणि देवाचा आवडता अभिजित मुहूर्त होता. दुपारची वेळ होती. ते फार थंड किंवा ऊन (उष्ण) नव्हते. तो पवित्र काळ सर्व जगाला शांती देणारा होता.

थंड, मंद आणि सुगंधी वारा वाहत होता. देवांना आनंद झाला आणि संतांना मोठा उत्साह होता. जंगले बहरली होती, पर्वत रांगा रत्नांनी चमकत होत्या आणि सर्व नद्या अमृताने वाहत होत्या. जेव्हा ब्रह्मदेवाला देवाच्या दर्शनाची संधी समजली तेव्हा ते आणि सर्व देव सजवलेल्या विमानातून निघाले. निरभ्र आकाश देवांच्या समूहांनी भरले होते. गंधर्वांच्या समुहाने गुणगान सुरू केले आणि सुंदर हातांनी पुष्पवृष्टी सुरू केली. ढोल आकाशात जोरात वाजू लागले. सर्प, ऋषी आणि देव विविध प्रकारे त्यांची स्तुती करू लागले आणि दान देऊ लागले. देवांचे समूह प्रार्थना करून आपापल्या जगात गेले. सर्व जगाला शांती देणारे भगवान जगदाधार प्रकट झाले. दीनांवर दया करणारा आणि कौसल्याजींचा हितचिंतक असलेला दयाळू परमेश्वर प्रकट झाला. ऋषीमुनींच्या मनाला पराभूत करणाऱ्या त्याच्या अद्भुत रूपाचा विचार करून आई आनंदाने भरून गेली. डोळ्यांना सुखावणारे ते ढगासारखे कृष्णधवल शरीर होते. चारही हातात स्वतःची खास शस्त्रे होती. दागिने आणि हार घातले होते. डोळे मोठे होते. अशा रीतीने सौंदर्याचा सागर व खर राक्षसाचा वध करणारा भगवान प्रकट झाला.

भए प्रगट कृपाला दीनदयाला कौसल्या हितकारी।
हर्षित महतारी मुनि मन हारी अद्भुत रूप बिचारी ।।
लोचन अभिरामा तनु घनस्यामा निज आयुध भुज चारी।
भूषन बनमाला नयन बिसाला सोभासिंधु खरारी।।

आई हात जोडून म्हणू लागली- अरे अनंत! मी तुझी स्तुती कशी करावी? वेद आणि पुराण तुम्हाला सांगतात की तुम्ही भ्रम, गुण आणि ज्ञान यांच्या पलीकडे आहात आणि अपार आहात. भक्तांवर प्रेम करणारे आणि दया आणि आनंदाचा सागर, सर्व सद्गुणांचे निवासस्थान अशी शास्त्रे आणि संतांनी स्तुती केलेले भगवान लक्ष्मीपती माझ्या कल्याणासाठी प्रकट झाले आहेत. वेद सांगतात की, तुमच्या प्रत्येक छिद्रामध्ये मायेने निर्माण केलेल्या अनेक विश्वांचे समूह आहेत. तू माझ्या गर्भात होतास हे ऐकून धीरगंभीर आणि ज्ञानी पुरुषांची बुद्धीही स्थिर होत नाही. जेव्हा आईला ज्ञान प्राप्त झाले तेव्हा भगवान हसले. त्यांना वैविध्यपूर्ण पात्रं साकारायची आहेत. म्हणून, त्याने आपल्या मागील जन्माची सुंदर कथा सांगितली आणि ती आईला समजावून सांगितली, जेणेकरून तिला आपल्या मुलाचे (वात्सल्य) प्रेम प्राप्त होईल आणि देवाप्रती भावपूर्ण व्हावे. यामुळे आईचे मत बदलले, मग ती पुन्हा म्हणाली – अरे बाबा! हे रुप सोड आणि प्रिय अशा बाललीला कर. हा आनंद माझ्यासाठी पूर्णपणे अनोखा असेल. मातेचे हे शब्द ऐकून देवांचे अधिपती भगवान सुजन बालकाचे रूप धारण करून रडू लागले. मुलाच्या रडण्याचा सुंदर आवाज ऐकून सर्व राण्या धावत धावत आल्या. दासी सर्वत्र आनंदाने धावल्या. सर्व ग्रामस्थ आनंदात तल्लीन झाले.

पुत्र जन्म ऐकून राजा दशरथजी ब्रह्मानंदात तल्लीन झाल्यासारखे वाटले. मनात अपार प्रेम आणि शरीर रोमांचित झाले. आनंदात अधीर झालेल्या मनाला धीर देऊन आणि प्रेमात शिथिल झालेल्या शरीराची काळजी घेऊन त्यांना जागे करायचे असते. ज्याच्या नामाने उत्तम आरोग्य लाभते तो परमेश्वर माझ्या घरी आला आहे, या विचाराने राजाचे मन आनंदाने भरून आले. त्यांनी संगीतकारांना बोलावून वाद्ये वाजवण्यास सांगितले. गुरु वसिष्ठजींना पाचारण करण्यात आले. तो ब्राह्मणांसह राजेशाही दारात आला आणि त्याने अद्वितीय मुलाला पाहिले, जो स्वरूपाचा अवतार आहे आणि ज्याचे गुण शब्दांनी संपुष्टात येऊ शकत नाहीत. मग राजाने सर्व जातिविधी वगैरे करून ब्राह्मणांना सोने, गाय, वस्त्रे व रत्ने दान केली. ध्वज, पताका आणि तोरणांनी शहर व्यापले. ते शहक कसे सजवले गेले होते त्याचे वर्णन करता येणार नाही. आकाशातून फुलांचा वर्षाव होत आहे, सर्वजण दिव्य आनंदात मग्न आहेत. महिला गटाने एकत्र फिरत होत्या. त्या सोन्याचा कलश घेऊन आणि मंगल द्रव्याने भरलेलं ताट घेऊन त्या राजद्वारात प्रवेश करत होत्या. त्या आरती ओवाळून पुन्हा-पुन्हा मुलाच्या पाया पडत होत्या. मगध, सुत, वंदीजन आणि गायक रघुकुलाच्या परमेश्वराचे पवित्र गुण गात होते.

राजाने सर्वांना उदारपणे दान दिले. शहरातील सर्व रस्त्यांवर मधोमध कस्तुरी, चंदन, कुंकू यांचा अक्षरश: चिखल झाला होता. प्रत्येक घराघरात शुभ अभिनंदनाची गाणी वाजू लागली, कारण मूळ सौंदर्याचा देव प्रकट झाला होता. शहरातील स्त्री-पुरुषांची गर्दी ठिकठिकाणी मौजमजा करत होती.

कैकेयी आणि सुमित्रा यांनीही सुंदर पुत्रांना जन्म दिला होता. सापांचा राजा सरस्वती आणि शेषजीही त्या सुख, संपत्ती, वेळ आणि समाजाचे वर्णन करू शकत नाहीत. अवधपुरी अशी सुंदर होत चालली होती, जणूकाही रात्र परमेश्वराला भेटायला आली आहे आणि सूर्याला पाहिल्यावर मनातल्या मनात लाजल्यासारखे करत आहे.

राजवाड्यांमधील रत्नांचे समूह जणू तारेच आहेत. राजवाड्यातील कलश हा जणू श्रेष्ठ चंद्रच आहे. राजभवनात अतिशय मृदू आवाजात वेदांचे पठण केले जात आहे, तो काळानुसार पक्ष्यांचा किलबिलाट वाटतो. हा विलक्षणपणा पाहून सूर्यही आपली युक्ती विसरला. तिथे एक महिना गेला म्हणजे महिन्याचा एक दिवस. हे रहस्य कोणालाच माहीत नाही. सूर्य रथासह तेथेच थांबला, मग रात्र कशी असेल. सूर्यदेव भगवान श्रीरामाची स्तुती करत चालले. हा सण पाहून देव, ऋषी आणि नाग आपल्या सौभाग्याचे कौतुक करत आपापल्या घरी गेले. त्या प्रसंगी जो कोणी आला व त्याला जे आवडेल ते राजाने दिले. राजाने त्यांना हत्ती, रथ, घोडे, सोने, गाय, हिरे आणि विविध वस्त्रे देऊन सर्वांचे मन तृप्त केले. चारही राजपुत्र दीर्घायुषी व्हावेत यासाठी सर्वजण सर्वत्र आशीर्वाद देत होते. असेच काही दिवस गेले. नंतर नामकरणाची वेळ ओळखून राजाने ज्ञानी ऋषी श्री वशिष्ठजींना बोलावले. ऋषींची पूजा केल्यावर राजा म्हणाला- हे ऋषी ! तुमच्या मनात असलेल्या विचारांना नाव द्या. ऋषी म्हणाले – हे राजा ! त्यांची अनेक अनोखी नावे आहेत, तरीही मी माझ्या बुद्धीनुसार ते सांगेन.

जो आनंद सिंधु सुखरासी। सीकर तें त्रैलोक सुपासी।।
सो सुखधाम राम अस नामा। अखिल लोक दायक बिश्रामा।।

जो आनंदाचा सागर आणि सुखाची राशी आहे, ज्याचा एक कण तिन्ही जगाला सुखी करतो, त्याचे नाव (तुमचा ज्येष्ठ पुत्र) ‘राम’ आहे, जो सुखाचा निवास आणि शांती देणारा आहे. सर्व जगाला.. जो जगाला (तुमचा दुसरा मुलगा) सांभाळतो त्याचे नाव ‘भरत’ असेल. ज्याच्या नुसत्या स्मरणाने शत्रूचा नाश होतो त्याला वेदांमध्ये ‘शत्रुघ्न’ हे प्रसिद्ध नाव आहे आणि जो शुभ लक्षणांचा निवासस्थान आहे, श्री रामाचा प्रिय आणि सर्व जगाचा आधार आहे, त्याला गुरु वसिष्ठजींनी ‘लक्ष्मण’ म्हणून नाव दिले. गुरुजींनी मनात विचार करून ही नावे ठेवली आणि म्हणाले, हे राजा ! तुझे चार पुत्र हे वेदांचे सार (वास्तविक देव) आहेत. जे ऋषीमुनींची संपत्ती, भक्तांचे सर्वस्व आणि भगवान शिवाचे जीवन आहेत, (या वेळी तुमच्यावर प्रेमाने) त्यांनी बाललीलेच्या सुखातच सुख मानले आहे. श्री रामचंद्रजींना लहानपणापासूनच आपले परम हितचिंतक म्हणून ओळखून लक्ष्मणजींनी त्यांच्या चरणी प्रेम जोडले. भरत आणि शत्रुघ्न या बंधूंमध्ये स्वामी आणि सेवकासारखे प्रेम निर्माण झाले. गडद आणि गोरा शरीर असलेल्या दोन सुंदर जोडप्यांचे सौंदर्य पाहून, माता तृण खुडतात (जेणेकरून त्यांना नजर लागू नये). चारही पुत्र हे विनय, सौंदर्य आणि सद्गुण यांचे निवासस्थान असले तरी श्री रामचंद्रजी सुखाचा सागर आहेत. त्याच्या हृदयात कृपेचा चंद्र चमकतो. त्यांचे आत्मा ढवळून टाकणारे हास्य त्या (दयाळू चंद्राच्या) किरणांसारखे आहे.

सर्वव्यापी, निरंजन (भ्रमरहित), निर्गुण, विनोदहीन आणि अजन्मा ब्रह्मदेव त्यांच्या प्रेम आणि भक्तीमुळे कौसल्याजींच्या कुशीत आहेत. त्याचे निळे कमळ आणि जड (पाण्याने भरलेल्या) मेघासारखे गडद शरीर लाखो कामदेवांचे सौंदर्य आहे. लाल-लाल कमळाच्या पायांच्या नखांचा (पांढरा) प्रकाश असे दिसते की जणू (लाल) कमळाच्या पानांवर मोती स्थिरावले आहेत. वज्र, ध्वज आणि अंकुश ही चिन्हे पायाच्या पायावर शोभून दिसतात. नुपूर (पंजनी) चा आवाज ऐकून ऋषीसुध्दा मोहित होतात. कमरेभोवती कमरपट्टा आणि पोटावर तीन रेषा (त्रिवली) असतात. ज्यांनी पाहिले आहे त्यांनाच अणुऊर्जेचे गांभीर्य माहीत आहे. त्याच्याकडे अनेक अलंकारांनी सजवलेल्या प्रचंड भुजा आहेत. हृदयावर वाघाच्या पंजाची अतिशय अनोखी छटा आहे. छातीवर रत्नजडित मोत्याचा हार आणि ब्राह्मणाच्या (भृगु) पावलांचे ठसे पाहून मन आकर्षित होते. कंठ शंखासारखा आणि हनुवटी अतिशय सुंदर आहे. चेहऱ्यावर असंख्य कामदेवांची सावली दिसते. दोन सुंदर दात आणि लाल ओठ आहेत. नाक आणि कपाळाच्या सौंदर्याचे वर्णन कोण करू शकेल. तिला सुंदर कान आणि खूप सुंदर गाल आहेत, गोड बोललेले शब्द खूप सुंदर वाटतात. माझ्याकडे जन्मापासून गुळगुळीत आणि कुरळे केस आहेत, जे माझ्या आईने अनेक प्रकारे विंचरले आहेत. अंगावर पिवळी झांगुळी घातली जाते. तो त्याच्या गुडघ्यावर आणि हातावर चालतो हे मला खूप गोंडस वाटते. वेद आणि शेषजी सुद्धा त्यांच्या रूपाचे वर्णन करू शकत नाहीत. ज्याने हे स्वप्नात पाहिले आहे त्यालाच ते माहित आहे.

जे आनंदाने परिपूर्ण आहेत, आसक्तीच्या पलीकडे आणि ज्ञान, वाणी आणि इंद्रियांच्या पलीकडे आहेत, ते भगवान दशरथ आणि कौशल्याच्या अपार प्रेमाच्या प्रभावाखाली पवित्र नृत्य करतात. अशा प्रकारे अवधपूरवासीयांना सर्व जगाचे जनक श्री रामजी आनंद देतात. ज्यांनी श्री रामचंद्रजींच्या चरणी प्रेम जोडले आहे, त्यांच्या प्रेमाचा खेळ करून भगवंत त्यांना आनंद देत असल्याचे दिसून येते. श्री रघुनाथजीपासून दूर राहून माणूस लाखो उपाय करून पाहतो, पण त्याला ऐहिक बंधनातून कोण मुक्त करू शकतो. सर्व प्राणिमात्रांना आपल्या अधिपत्याखाली ठेवणाऱ्या मायालाही भगवंताची भीती वाटते. देव आपल्या भुवयांच्या तालावर त्या भ्रमाला नाचवतो. अशा देवाशिवाय, मला सांगा, कोणाची पूजा करावी? मन, वाणी आणि कृतीने चतुराईने पूजा करताच श्री रघुनाथजी तुम्हाला आशीर्वाद देतील. अशा प्रकारे भगवान श्री रामचंद्रजींनी लहान मुलांचे खेळ खेळून सर्व नगरवासीयांना आनंद दिला. कौशल्या जी कधी त्याला आपल्या मांडीत तर कधी पाळणा घालून डोलत असत. प्रेमात तल्लीन झालेल्या कौशल्या मातेला रात्रंदिवस गेल्याचे कळत नव्हते. आपल्या मुलाच्या प्रेमापोटी आई तिच्या मुलांच्या पात्रांची गाणी म्हणायची. एकदा आईने श्री रामचंद्रजींना आंघोळ घालून त्यांना सजवले आणि पाळणावर बसवले. मग आपल्या कुळातील प्रमुख देवतेची पूजा करण्यासाठी तिने स्नान केले.

प्रेम मगन कौसल्या निसि दिन जात न जान।
सुत सनेह बस माता बालचरित कर गान।।

पूजा केल्यानंतर तिने नैवेद्य दाखवला आणि स्वतः स्वयंपाकघर बनवलेल्या ठिकाणी गेली. मग आई त्याच ठिकाणी (पूजेच्या ठिकाणी) परतली आणि तिथे आल्यावर तिचा मुलगा प्रमुख देवतेला अर्पण केलेला नैवेद्य खाताना दिसला. आई घाबरून आपल्या मुलाकडे गेली (तो पाळणामध्ये झोपला आहे या भीतीने, त्याने त्याला येथे आणले आणि येथे बसवले) आणि मुलाला तेथे झोपलेले पाहिले. मग तो पूजास्थळी परतला आणि तोच मुलगा तिथे भोजन करत असल्याचे पाहिले. तिचे हृदय धडधडू लागले आणि मनाला धीर नव्हता. ती विचार करू लागली की इकडे तिकडे तिला दोन मुलं दिसली. हा माझ्या बुद्धीचा भ्रम आहे की आणखी काही विशेष कारण आहे? आईला घाबरलेले पाहून भगवान श्रीरामचंद्रजी गोड हसले. मग त्याने आईला त्याचे अखंड आणि अद्भुत रूप दाखवले, ज्याच्या प्रत्येक कणात करोडो ब्रह्मांड आहेत. अगणित सूर्य, चंद्र, शिव, ब्रह्मा, अनेक पर्वत, नद्या, समुद्र, पृथ्वी, वन, काळ, कर्म, गुण, ज्ञान आणि निसर्ग पाहिले. आणि अशा गोष्टी देखील पाहिल्या ज्या मी कधी ऐकल्याही नव्हत्या. सर्व प्रकारे सामर्थ्यवान माया अत्यंत भीतीने हात जोडून देवासमोर उभी असलेली दिसली. मायेने नाचवणारा प्राणी पाहिला आणि मग जीवाला मायेपासून मुक्त करणारी भक्ती पाहिली. आईचे शरीर थरथर कापत होते, तोंडातून शब्दच निघत नव्हते. मग त्यांनी डोळे मिटून श्री रामचंद्रजींच्या चरणी मस्तक टेकवले. आईला आश्चर्य वाटलेले पाहून त्यांचे श्रीरामजींनी पुन्हा बालकाचे रूप धारण केले.

आईची स्तुतीही केली जात नाही. तिला भीती वाटत होती की मी जगाचा पिता, देव, तिचा मुलगा म्हणून ओळखते. श्रीहरींनी मातेला अनेक प्रकारे समजावून सांगितले – हे माते ! ऐका, हे कुठेही बोलू नका. कौशल्या जी हात जोडून वारंवार प्रार्थना करतात, हे भगवान! मला पुन्हा तुझी माया दाखवू नकोस. देवाने अनेक बाललीला केल्या आणि आपल्या सेवकांना अपार आनंद दिला. काही काळानंतर, चारही भाऊ मोठे झाले आणि त्यांच्या कुटुंबात आनंद आला. मग गुरुजींनी जाऊन चुडाकर्म संस्कार केले. ब्राह्मणांना पुन्हा भरपूर दक्षिणा मिळाली. चार देखणा राजपुत्र अतिशय मोहक आणि अफाट गोष्टी करतात. जे मन, वाणी आणि कृतीने अदृश्य आहेत तेच भगवान दशरथाच्या अंगणात फिरत आहेत. राजा जेवायला बोलावतो तेव्हा तो आपल्या बालपणीच्या मित्रांचा सहवास सोडून येत नाही. कौशल्या माता जेव्हा बोलवायला जाते तेव्हा प्रभू पळून जातात. ज्यांचे वेद ‘नेति’ म्हणून वर्णन करतात (एवढेच नाही) आणि ज्यांचा अंत भगवान शिवाला सापडला नाही, त्यांना पकडण्यासाठी आई जिद्दीने धावते. धुळीने माखलेले शरीर घेऊन तो आला आणि राजाने हसून त्याला आपल्या मांडीवर बसवले.

अन्न खातात पण मन चंचल. संधीचा फायदा घेत तो तोंडात दही-भात घेऊन ओरडत इकडे-तिकडे धावतात. सरस्वती, शेषजी, शिवजी आणि वेद यांनी श्री रामचंद्रजींचे बालपणीचे अतिशय साधे (निरागस) आणि सुंदर (आनंददायक) नृत्य गायले आहे. निर्मात्याने अशा लोकांपासून वंचित ठेवले ज्यांचे मन या करमणुकीशी संलग्न नव्हते (त्यांना पूर्णपणे दुर्दैवी बनवले). सर्व भाऊ कुमार होताच, त्यांचे गुरु, वडील आणि आई यांनी त्यांच्यासाठी पवित्र विधी केले. श्री रघुनाथजी (आपल्या भावांसमवेत) गुरूंच्या घरी विद्या शिकण्यासाठी गेले आणि अल्पावधीतच त्यांनी सर्व विद्या शिकून घेतल्या. नैसर्गिक श्वास असलेल्या देवाने चारही वेदांचे पठण करावे हे मोठे आश्चर्य आहे. हे चारही भाऊ ज्ञान, नम्रता, सद्गुण आणि विनयशीलता यात पारंगत असून सर्वजण राजांचा खेळ खेळतात. हातात बाण आणि धनुष्य खूप सुंदर दिसतात. ते रूप पाहताच जीव (सजीव आणि निर्जीव) मोहित होतात. ते भाऊ खेळायला बाहेर पडलेल्या रस्त्यावरचे सगळे स्त्री-पुरुष, त्यांना पाहून आपुलकीने निवांत होतात किंवा थिजून जातात. कोसलपूरचे पुरुष, स्त्रिया, वृद्ध आणि मुले या सर्वांना दयाळू श्री रामचंद्रजी त्यांच्या प्राणापेक्षा प्रिय वाटतात. श्री रामचंद्रजी आपल्या भावांना आणि जवळच्या मित्रांना बोलावून घेतात आणि त्यांना सोबत घेऊन शिकारीसाठी रोज जंगलात जातात. ते हरण आपल्या मनात पवित्र मानून मारतात आणि राजाला (दशरथजी) दाखवण्यासाठी रोज आणतात.

श्री रामजींच्या बाणाने मारले गेलेले हरिण आपले शरीर सोडून स्वर्गात जात होते. श्री रामचंद्रजी आपल्या लहान भाऊ आणि मित्रांसोबत भोजन करतात आणि आपल्या पालकांच्या आज्ञेचे पालन करतात. श्री रामचंद्रजींच्या आशीर्वादाने शहरातील लोक ज्या प्रकारे आनंदी आहेत, ते तेच करतात. ते वेद आणि पुराण पूर्ण एकाग्रतेने ऐकतात आणि नंतर आपल्या लहान भावांना समजावून सांगतात. श्री रघुनाथजी सकाळी उठतात आणि आई-वडील आणि गुरूंना मस्तक टेकतात आणि परवानगी घेऊन नगराचे काम करतात. त्यांचे चरित्र पाहून राजाला खूप आनंद होतो. जे व्यापक आहे,

अकाल (निर्व्याव), इच्छाशून्य, अजन्मा आणि गुणरहित आहे; आणि देव, ज्याचे नाव किंवा रूप नाही, तो भक्तांसाठी विविध प्रकारचे अद्वितीय (अलौकिक) वर्ण निर्माण करतो.

ज्ञानी ऋषी विश्वामित्र हे एक शुभ आश्रम (पवित्र स्थान) समजून जंगलात वास्तव्य करत असत. जिथे ते ऋषी जप, यज्ञ आणि योग करत असत, पण मारीच आणि सुबाहू यांना खूप घाबरत होते. राक्षसांनी यज्ञ पाहिल्याबरोबर ते धावत सुटतील आणि गोंधळ घालतील, ज्यामुळे ऋषींना खूप त्रास होईल. देवाने त्यांचा वध केल्याशिवाय हे पापी राक्षस मरणार नाहीत, अशी भीती विश्वामित्राला वाटत होती. तेव्हा महान ऋषींच्या मनात विचार आला की, पृथ्वीचा भार दूर करण्यासाठी भगवंतांनी अवतार घेतला आहे.

या बहाण्याने मी जाऊन त्यांच्या चरणांचे दर्शन घ्यावे व विनंती करून दोन्ही भावांना घेऊन यावे. ज्ञान, त्याग आणि सर्व गुणांचे निवासस्थान असलेल्या परमेश्वराला मी माझ्या डोळ्यांनी पाहीन. अनेक प्रकारे शुभेच्छा देऊनही त्याला निघायला वेळ लागला नाही. शरयूजींच्या पाण्यात स्नान करून ते राजाच्या दारात पोहोचले. ऋषींच्या आगमनाची बातमी राजाला समजताच तो ब्राह्मणांच्या समुहासह त्यांना भेटायला गेले आणि ऋषींना नमस्कार करून त्याने त्याला राजवाड्यात आणून आपल्या आसनावर बसवले. पाय धुवून पुष्कळ पूजा केली आणि म्हणाले – आज माझ्यासारखा धन्य दुसरा कोणी नाही. नंतर नाना प्रकारचे भोजन दिले गेले, त्यामुळे महान ऋषींना मनातून खूप आनंद झाला. तेव्हा राजाने आपल्या चारही पुत्रांना ऋषींच्या चरणी ठेवले. श्री रामचंद्रजींना पाहून ऋषींना त्यांच्या देहाचा विसर पडला. श्रीरामजींच्या चेहऱ्याचे सौंदर्य पाहताच चकोर पौर्णिमेला पाहून मोहित झाल्यासारखे ते तल्लीन झाले. तेव्हा राजा मनातल्या मनात प्रसन्न झाला आणि म्हणाला – हे ऋषी ! तू अशी दयाळूपणा दाखवली नाहीस. आपण आज शुभेच्छा का दिल्या? मला सांगा, मी ते पूर्ण करण्यास उशीर करणार नाही. ऋषी म्हणाले- राजा ! भुतांचे गट मला खूप त्रास देतात. म्हणूनच मी तुला काही विचारायला आलो आहे. मला श्री रघुनाथजी त्यांच्या धाकट्या भावासह द्या, मी राक्षसांचा वध झाल्यावर सनाथ (सुरक्षित) होईन.

सब सुत प्रिय मोहि प्रान कि नाईं। राम देत नहिं बनइ गोसाईं।।
कहँ निसिचर अति घोर कठोरा। कहँ सुंदर सुत परम किसोरा ।।

हे राजा! त्यांना प्रसन्न अंतःकरण दे, आसक्ती आणि अज्ञान सोडून दे. हे प्रभो! याने तुम्हाला धर्म आणि सुयश प्राप्त होईल आणि परम कल्याण होईल. हे अत्यंत अप्रिय भाषण ऐकून राजाचे हृदय थरथरले आणि त्याच्या चेहऱ्यावरील तेज मावळले. तो म्हणाला- हे ब्राह्मण ! मला माझ्या आयुष्यात चार मुलगे झाले, तुम्ही हे विचार करून बोलले नाही. हे ऋषी! तू पृथ्वी, गाय, पैसा आणि खजिना मागा, आज मी तुला आनंदाने सर्व काही देईन. शरीर आणि आत्म्यापेक्षा मौल्यवान काहीही नाही, मी तेही क्षणात देईन. माझे सर्व पुत्र मला माझ्या जीवाइतकेच प्रिय आहेत; हे देवा! ते रामाला [कोणत्याही प्रकारे] देणे शक्य नाही. कोठे अत्यंत भितीदायक आणि क्रूर राक्षस आहेत आणि कुठे त्यांच्या किशोरवयीन वर्षांची पूर्णपणे कोमल मुले आहेत. माझा सुंदर मुलगा! प्रेमाने भिजलेल्या राजाचे हे बोलणे ऐकून ज्ञानी ऋषी विश्वामित्रांना मनातून खूप आनंद झाला. तेव्हा वशिष्ठजींनी राजाला अनेक प्रकारे समजावून सांगितले, त्यामुळे राजाच्या शंका नष्ट झाल्या. राजाने दोन्ही पुत्रांना मोठ्या आदराने बोलावून घेतले आणि त्यांना कवटाळले आणि त्यांना अनेक प्रकारे शिकवले. मग म्हणाले- अरे नाथ ! हे दोन पुत्र माझे प्राण आहेत. हे ऋषी! आता तुम्ही त्यांचे वडील आहात, दुसरे कोणी नाही. राजाने आपल्या पुत्रांना अनेक प्रकारे आशीर्वाद देऊन ऋषींच्या स्वाधीन केले. मग प्रभू मातेच्या महालात गेले आणि तिच्या चरणी मस्तक टेकवले.

पुरुषांमध्ये, सिंहासारखे दोन्ही भाऊ (राम आणि लक्ष्मण) ऋषींचे भय दूर करण्यासाठी आनंदाने निघून गेले. तो कृपेचा सागर, संयम आणि संपूर्ण जगाचे कारण आहे. लाल डोळे, रुंद छाती आणि विशाल हात, निळ्या कमळ आणि तामलच्या झाडासारखे काळे शरीर, पिवळा फेटा परिधान केलेल्या आणि कंबरेभोवती एक सुंदर धारण केलेले पीतांबर आणि दोन्ही हातात सुंदर धनुष्यबाण आहेत. श्याम आणि गौर रंगाचे दोघेही भाऊ अत्यंत देखणे आहेत. विश्वामित्रजींना प्रचंड संपत्ती मिळाली. तो विचार करू लागला – मला कळले आहे की भगवान ब्राह्मण्यदेव (ब्राह्मणांचे भक्त) आहेत. देवाने माझ्यासाठी माझ्या वडिलांनाही सोडले. हे शब्द ऐकताच ती रागाने धावली. श्रीरामजींनी एका बाणाने त्यांचा प्राण घेतला आणि त्यांना नम्र मानून त्यांना निजपद (त्यांचे दिव्य स्वरूप) दिले. तेव्हा ऋषी विश्वामित्रांनी भगवंताला आपल्या मनात ज्ञानाचे भांडार समजून त्याला असे ज्ञान [लीला पूर्ण करण्यासाठी] दिले की, भूक किंवा तहान लागत नाही आणि शरीरात अपार शक्ती आणि प्रकाश असतो. आपली सर्व शस्त्रे समर्पण करून, ऋषींनी भगवान श्री रामजींना आपल्या आश्रमात आणले आणि त्यांना आपला परम शुभचिंतक मानून, त्यांना कंद, मुळे आणि फळे भक्तिभावाने अर्पण केली. सकाळी श्री रघुनाथजी ऋषींना म्हणाले – तुम्ही जा आणि निर्भयपणे यज्ञ करा. हे ऐकून सर्व ऋषी हवन करू लागले. श्रीरामजी यज्ञाचे रक्षण करीत राहिले.

चलेजात मुनि दीन्ही देखाई। सुनि ताड़का क्रोध करि धाई।।
एकहिं बान प्रान हरि लीन्हा। दीन जानि तेहि निज पद दीन्हा।।

ही बातमी ऐकून संतप्त राक्षस मारीच हा ऋषींचा शत्रू आपल्या सहाय्यकांसह धावला. श्रीरामजींनी त्याला निष्फळ बाण मारला, त्यामुळे तो शंभर योजनांच्या समुद्रापार पडला. मग त्याने सुबाहूला अग्नीच्या बाणाने मारले. येथे धाकटा भाऊ लक्ष्मणजींनी राक्षसांच्या सैन्याचा नाश केला. अशाप्रकारे श्रीरामजींनी असुरांचा संहार करून ब्राह्मणांना निर्भय केले. मग सर्व देव आणि ऋषी स्तुती करू लागले. श्री रघुनाथजी तेथे आणखी काही दिवस राहिले आणि त्यांनी ब्राह्मणांची दया केली. भक्तीपोटी, ब्राह्मणांनी त्यांना पुराणातील अनेक कथा सांगितल्या, जरी भगवान सर्व काही जाणत होते. त्यानंतर ऋषींनी आदरपूर्वक समजावून सांगितले – हे भगवान ! चला जाऊन एक पात्र पाहूया. रघुकुलाचे स्वामी, श्री रामचंद्रजी, धनुष्यगयाबद्दल ऐकून, श्रेष्ठ ऋषी विश्वामित्रजींसोबत आनंदाने गेले. वाटेत एक आश्रम दिसला. तेथे कोणतेही प्राणी, पक्षी किंवा कोणताही जिवंत प्राणी नव्हता. एक दगड पाहून भगवंतांनी विचारले, तेव्हा ऋषींनी संपूर्ण कथा सांगितली. गौतम मुनींची पत्नी अहल्या हिला दगडी शरीर असल्याचा शाप मिळूनही धीराने तुझ्या चरणांची धूळ मागत आहे. हे रघुवीर ! यावर दया करा. श्री रामजींच्या पवित्र आणि दु:खाचा नाश करणार्‍या चरणांना स्पर्श करताच, तपश्चर्येचे मूर्त स्वरूप असलेल्या अहल्या प्रकट झाल्या. भक्तांना आनंद देणाऱ्या श्री रघुनाथजींना पाहून ती हात जोडून समोर उभी राहिली. अपार प्रेमामुळे ती अधीर झाली. त्याचे शरीर रोमांचित झाले; तोंडातून शब्द बोलता येत नव्हते. ती धन्य अहल्या परमेश्वराच्या पायाला चिकटून राहिली आणि तिच्या दोन्ही डोळ्यांतून पाण्याच्या धारा (प्रेमाचे आणि आनंदाचे अश्रू) वाहू लागल्या.

तेव्हा त्यांनी मनातील धैर्याने भगवंताला ओळखले आणि श्री रघुनाथजींच्या कृपेने भक्ती प्राप्त झाली. मग त्यांनी अत्यंत शुद्ध स्वरात स्तुती करण्यास सुरुवात केली – हे श्री रघुनाथ जी ज्ञानाने ओळखण्यास सक्षम आहेत! तुला नमस्कार असो! मी एक अपवित्र स्त्री आहे आणि हे परमेश्वरा! तूच जगाची शुद्धी करणारा, भक्तांना सुख देणारा आणि रावणाचा शत्रू आहेस. हे कमळाचे फुल! हे जगाच्या (जन्म-मृत्यू) भयापासून मुक्ती देणाऱ्या ! मी तुझ्याकडे आश्रयासाठी आलो आहे, माझे रक्षण कर, माझे रक्षण कर.

जेहिं पद सुरसरिता परम पुनीता प्रगट भई सिव सीस धरी।
सोई पद पंकज जेहि पूजत अज मम सिर धरेउ कृपाल हरी।।
एहि भाँति सिधारी गौतम नारी बार बार हरि चरन परी।
जो अति मन भावा सो बरु पावा गै पति लोक अनंद भरी।।

मला शाप देणारे ऋषी खूप चांगले होते. ज्याने मला जगातून मुक्त केले त्या श्री हरी (तुला) मी माझ्या डोळ्यांनी पाहिले म्हणून ते मोठे वरदान आहे असे मी समजतो. शंकरजी हे (तुमचे दर्शन) सर्वात मोठा फायदा मानतात. अरे देवा! मी बुद्धीचा खूप भोळा आहे, माझी एक विनंती आहे. हे नाथ ! मी दुसरे कोणते वरदान मागत नाही, मला फक्त एवढीच इच्छा आहे की माझ्या मनाच्या भुंग्याने तुझ्या कमळाच्या चरणांच्या अमृतातून प्रेमाचा रस नेहमी प्यावा. ज्या पायांमधून सर्वात पवित्र गंगा नदी प्रकट झाली, जे भगवान शिवाने आपल्या मस्तकावर ठेवले आणि ब्रह्माजी ज्या कमळाची पूजा करतात, तेच कृपाळू हरी (तुम्ही) माझ्या मस्तकावर ठेवले. अशा रीतीने [स्तुती करीत], पुन्हा-पुन्हा भगवंतांच्या पाया पडून, गौतमची पत्नी अहल्या तिला अतिशय आवडलेला वर मिळाल्याने आनंदाने भरलेल्या पतीच्या जगात गेली.

(सीता स्वयंवरची संपूर्ण कथा उद्या वाचा)

Generative AI by Rahul Gupta